Kiến thức đầy đủ về cây nhân sâm, hồng sâm, bạch sâm

HIỂU ĐÚNG VỀ NHÂN SÂM, HỒNG SÂM, BẠCH SÂM

Tổng quan về cây nhân sâm.

Cây sâm là một loại thảo mộc cung cấp vị thuốc (Phần củ - Radix) bổ  đứng hàng đầu trong các vị thuốc bổ: sâm, nhung, quế, phụ. Được rất nhiều người biết đến và sử dụng từ rất lâu đời trong YHCT.

(Hình ảnh cây, quả sâm Triều Tiên)

Do đó, hiện nay trên thị trường có rất nhiều thông tin về vị thuốc này, rồi cũng có rất nhiều loại được quảng bá, rao bán. Rồi căn cứ vào địa phương vùng miền mà gọi tên như: Sâm bố chính là loại trồng ở Bố Trạch, đảng sâm vì trồng ở Thượng Đảng, hoặc căn cứ vào màu sắc mà gọi là "huyền sâm" sâm có màu đen, "đan sâm" vì sâm có màu đỏ ...

Để tránh loạn thông tin dẫn đến hiểu sai, hiểu không đúng chúng tôi cung cấp cho độc giả thông tin đầy đủ nhất đúng nhất về sâm và cây sâm.

Tên gọi

• Dân gian thường gọi: sâm, viên sâm, dã nhân sâm, sở dĩ gọi như vậy vì phần củ rất giống hình người.
• Tên khoa học: Panax ginseng C.A. Mey (P. schiseng Nees) thuộc họ Ngũ gia bì Araliaceae.
• Tên Panax trong tiếng Hy Lạp: Pan là tất cả, acos là chữa được, hàm ý chữa được mọi bệnh, ginseng và schinseng phiên âm là chữ nhân sâm.

Mô tả nhận dạng cây

Thân: Là một loại thảo mộc sống lâu năm, cao khoảng 0.6m.

Rễ: mẫm, phát triển thành củ (đây chính là vị thuốc) có hình dáng giống người.

Lá: Mọc vòng, có cuống dài, lá kép gồm nhiều lá chét mọc thành hình chân vịt. Nếu cây mới chỉ có 1 tuổi thì có 1 lá với 3 lá chét, cây 2 năm tuổi cũng chỉ có 1 lá với 5 lá chét, cây 3 năm tuổi có 2 lá kép, cây 4 năm tuổi có 3 lá kép, cây 5 năm tuổi trở lên có 4 - 5 lá kép tất cả đều có 5 lá chét (hy hữu có 6 lá chét). Lá chét có hình trứng, mép lá có răng cưa sâu.

Hoa: Từ năm thứ 3 trở đi cây mới cho hoa, kết quả. Mùa ra hoa là mùa hạ. Cụm hoa hình tán mọc ở đầu cành, hoa màu xanh nhạt, 5 cánh hoa, 5 nhị, bầu hạ 2 núm.

Quả: quả mọng hơi dẹt to bằng hạt đậu xanh, khi chín có màu đỏ trong chứa 2 hạt. Hạt cây 3 tuổi chưa tốt, người ta thường bấm bỏ đi đợi cây 4 - 5 năm tuổi mới để ra quả và lấy hạt làm giống.

Phân bố, trồng hái và chế biến

Phân bố:

Cây mọc hoang và được trồng ở Trung Quốc, vùng Viễn Đông của Liên Xô cũ, còn được trồng ở Nhật Bản, Mỹ nhưng nổi tiếng nhất vẫn là sâm Triều Tiên và Trung Quốc.

Riêng 2 tỉnh Liêu Ninh và Cát Lâm miền Đông bắc Trung Quốc sản lượng hằng năm lên tới 750.000kg. Tại Khai Thành - Triều Tiên là nơi trồng nhiều viên sâm nhất với bề dày trên 200 năm kinh nghiệm.

Tại Việt Nam, sau nhiều lần được các chuyên gia Liên Xô và Triều Tiên hỗ trợ nhưng vẫn không gieo trồng thành công, có lẽ do khí hậu và thổ nhưỡng Việt Nam không hợp.

(Củ sâm có dạng hình người)

Gieo trồng:

• Chọn hạt giống: (từ cây 4-5 năm tuổi, cây hơn 5 tuổi thì hạt cứng quá khó nảy mầm, cây dưới 4 tuổi cho hạt yếu không đủ khỏe).
• Gieo hạt: Hạt thu hoạch tầm tháng 8, cuối tháng 10 - 11 thì gieo, tưới nước, qua mua đông có tuyết phủ. Đến cuối tháng tư đầu tháng 5 năm sau thì hạt bắt đầu nảy mầm.
• Trồng cây con: Đến mùa xuân thì đánh đi trồng, trong thời gian trồng cần che nắng, nên cho ánh nắng buổi sáng chiếu vào nhiều, tránh nắng trưa và chiều.

Thu hoạch:

Sau 6 năm kể từ khi gieo hạt, đào lấy củ vào trung tuần tháng 9 và thượng tuần tháng 10. Tránh làm đứt gãy, không phơi gió phơi nắng để giữ độ ẩm trong sâm. Sau đó phân loại để chế hồng sâm và bạch sâm.

Chế biến:

Trên thị trường có rất nhiều loại viên sâm do chế biến khác nhau. Ở đây chúng tôi chỉ giới thiệu cách chế biến 2 loại hồng sâm và bạch sâm của Triều Tiên:

Hồng sâm:

Chọn những củ sâm to nhất, nặng ít nhất 37g, rửa sạch để nguyên cả rễ kể cả rễ nhỏ sẽ được củ sâm màu trắng ngà. Cho vào nồi hấp ở áp lực hơi nước cao 2 atmotphe từ 1h20' đến 1h30'. Nhiệt độ hấp 80 đến 90 độ C. Sau đó sấy khô ở nhiệt độ 60 - 70 độ C trong 6 đến 7 giờ hoặc ở 50 đến 60 độ C trong 8 đến 10 giờ.

(Sản phẩm hồng sâm hàn quốc)

Sau khi sấy khô, dùng tay dứt các rễ con để riêng gọi là tu sâm, củ sâm còn lại giống như hình người ( Nếu không giống thì tạo hình cho giống). Phơi ra nắng 7 đến 15 ngày là được. Sau đó chia hồng sâm thành 2 cấp: Cấp Trời màu đẹp, dáng đều, hình người còn lại là cấp Đất. Sau đó đóng gói.

Bạch sâm:

Những củ sâm không đủ tiêu chuẩn chế hồng sâm sẽ được dùng làm bạch sâm, loại sâm này khô và trắng.

(Hình ảnh bạch sâm thành phẩm)

Trước hết cắt bỏ phần dễ con, dùng dao tre cạo sạch vỏ mỏng, sau đó phơi nắng cho héo lại, đem vào sửa thành hình người rồi lại phơi nắng cho khô hẳn. Tổng thời gian phơi từ 7 đến 15 ngày, sau đóng gói, thông thường hồng sâm đóng gói bằng hòm gỗ còn bạch sâm đóng gói bằng hòm giấy.

Thành phần hóa học.

Sâm đã được nghiên cứu từ lâu, nhưng kết quả vẫn chưa đáp ứng được mong đợi của các nhà khoa học. Sau đây là kết quả nghiên cứu thành phần:

1. Có chứa saponin sterolic. Hỗn hợp saponin có tên là panaxozit trước đây gọi là panaquilon hay panakilon.
2. Có chứa glucozit hoặc hỗn hợp glucozit mang tên panaxin. Trước đây gọi là gensenin cung là một loại saponin chưa tinh khiết lắm.
3. Có chứa hàm lượng tinh dầu 0,055 - 0,25% làm cho loại sâm này có mùi đặc biệt, trong đó chủ yếu là chất panaxen.
4. Các vitamin B1, B2, Mendiataza.
5. Có chứa tỷ lệ tro 3 - 7% trong đó có chừng 53% axit photphoric.
6. Các tạp chất khác gồm nhựa và chất béo tổng hợp. Các axit béo gồm hỗn hợp axit panmitric, stearic và linoleic. Hỗn hợp này mang tên axit panaxic.
7. Các chất khác gồm phytosterin 0,029% , tinh bột 20%, chất pectin 16 - 23% và đường 4%.
8. Mới đây nhất người ta tìm thấy trong sâm có hàm lượng germanium cao.

Vị thuốc viên sâm, công dụng và liều dùng.

• Phần sử dụng: Củ dễ phơi sấy khô.
• Tính vị: Vị ngọt hơi đắng, tính ôn. Quy 5 kinh: Tâm, can, phế, tỳ, thận.
• Công dụng: Đại bổ nguyên khí, phục mạch cố thoát, sinh tân, an thần, bổ tỳ, ích phế.
• Chủ trị: Thở khó ho hen, tim đập hồi hộp, tràn dịch tổn thương, miệng khát, đái đường, suy nhược cơ thể, mất máu, dương ủy, lạnh cung, tỳ hư tiết tả.

Cách dùng củ sâm trong dân gian:

 - Sâm thái mỏng, cho vào miệng ngậm, nhấm từng ít một, nuốt nước và cả phần bã.

 - Thái mỏng, cho vào ấm hay chén sứ, thêm 1 ít nước đậy nắp đun cách thủy, uống nước. Quay vòng như vậy cho đến khi không còn mùi vị sâm.

 - Sử dụng làm thực phẩm: gà hầm, chim hầm, chân giò hầm ... là những món ăn dân gian rất bổ dưỡng hoặc ngâm rượu, ngâm mật ong để uống.

Lưu ý khi dùng:

• Liều lượng: Ngày dùng 2 - 6g.
• Không dùng cho những người có bệnh thực tà (bệnh cấp tính) như: Cảm sốt phong hàn, cảm mạo phong nhiệt, đau bụng tiêu chảy do chứng thực, do nhiễm thấp nhiệt, sốt xuất huyết, viêm gan cấp, viêm tụy cấp, viêm loét dạ giày tá tràng, giãn phế quản, ho ra máu ...
• Không nên dùng buổi tối, nên dùng vào buổi sáng là tốt nhất.
• Không dùng kèm với chất kích thích trà, cafe, thuốc lá.
• Sâm là thuốc đại bổ nguyên khí phù hợp với người khí suy. Những người nguyên khí không bị suy tổn dùng nhiều dẫn đến: khí ứ hóa hỏa.

Giới thiệu đơn thuốc sử dụng sâm trong Đông Y.

Trong YHCT, viên sâm được sử dụng rất nhiều trong các đơn thuốc bổ khí. Sau đây là 2 bài thuốc đơn giản và công dụng cao:

1. Độc sâm thang: Chữa cơ thể quá suy nhược sau khi mất máu nhiều, thần kinh suy nhược (Sâm 40g, Nước 400ml) sắc lấy 200ml cho uống ít một không kể thời gian. Uống xong cần nằm yên.

2. Sâm phụ thang: Chữa những trường hợp mạch suy kiệt, mồ hôi ra nhiều, chân tay lạnh (Sâm 40g, chế phụ tử 20g, sinh khương 3 lát, táo đen 3 quả, nước 3 bát) sắc lấy 1 bát chia làm nhiều lần uống trong ngày.

Tổng kết:

 - Sâm là vị thuốc rất bổ, nhưng cây sâm lại rất khó tính đòi hỏi điều kiện sinh trưởng cũng như kỹ thuật trồng rất tỷ mỉ và kinh nghiệm.

 - Khi sử dụng cần chú ý tham khảo ý kiến người có chuyên môn, tránh quan điểm không bổ cái này thì bổ cái khác.

 - Cần hiểu rõ và phân biệt nhân sâm và các loại sâm khác tránh nhầm lẫn và rối loạn thông tin dẫn đến hiểu sai, hiểu không đúng.

Cảm ơn các bạn đã quan tâm!

Thảo Mộc Xanh.