Nhận diện và phân biệt cây thuốc

PHƯƠNG PHÁP XÁC ĐỊNH VÀ NHẬN DIỆN CÂY THUỐC

Đối với bất cứ ai, người làm chuyên môn hay không chuyên môn thì việc xác định đúng cây thuốc là việc rất quan trọng trong việc bào chế, điều chế cũng như sử dụng cây thuốc điều trị bệnh, hỗ trợ điều trị bệnh, làm đẹp hay tăng cường sức khỏe. Để nhận diện đúng cây thảo dược cũng cần phải có phương pháp cụ thể và cơ sở dữ liệu để đối chiếu.

Xác định theo tên gọi.

Nói đến cây thảo dược, việc đầu tiên chúng ta nhắc đến là tên gọi cây thuốc, căn cứ theo tên gọi để xác định và nhận diện. Để nhận diện đúng theo tên gọi các bạn cần lưu ý một số điểm sau:

(Cả 3 loại cây trên cùng tên cứt lợn, nhưng chỉ có loại thứ nhất dùng chữa xoang)

• Một cây thảo dược có thể có nhiều tên gọi khác nhau, ví dụ: Cây Long não còn được gọi là Dã hương, Chương não, Mạy khao chuông (Tày), Cà chăng điẻng (Dao).
• Nhiều tên cho một cây, ví dụ: Tên cây cứt lợn dùng gọi cho cây cứt lợn (chữa xoang) và cây bông ổi cũng được nhiều nơi gọi là cây cứt lợn.
• Tên thường gọi: Là tên dân gian thường gọi, nó có thể khác nhau tùy thuộc vùng miền và dân tộc.
• Tên khoa học: Hay còn gọi là danh pháp, đây là cơ sở chuẩn để chúng ta có thể xác định, tìm kiếm được đúng cây thuốc. Tên khoa học đặt theo tiếng Latin được quy định theo chuẩn quốc tế bao gồm 4 phần: Tên chi + Tên loài + Tên tác giả (Viết Hoa) + Tên họ. Ví dụ tên khoa khọc của cây Long Não: Cinnamomum camphora (L.) J.Presl, trong đó: Cinnamomum là chi Quế, camphora loài Nguyệt Quế, (L.) ký hiệu tên tác giả, J.pesl là tên họ. Thông thường người ta thường dùng 2 phần đầu: Tên chi + tên loài.

KL: Nếu chỉ dùng tên thường gọi để xác định thì có thể gây nhầm lẫn, nhưng dùng tên khoa học để tra cứu thì sẽ không nhầm lẫn. Sử dụng tên khoa học để tra cứu sẽ cho kết quả chuẩn.

Cơ sở để đối chiếu xác định đúng cây thuốc.

• Dùng tên khoa học để đối chiếu trên: Plant of the World Online, International Plan Name Index - IPNI, Global Core Biodata Resource.
• Căn cứ vào các tài liệu thực vật: Thực vật chí Việt Nam, Thực vật chí Việt Nam - Lào và Campuchia, Cây cỏ Việt Nam, Từ điển thực vật thông dụng, Thực vật chí Trung Quốc, Thực vật chí Thái Lan, Danh lục thực vật Việt Nam ...
• Các sách cây thuốc: Cây thuốc và vị thuốc Việt Nam (Đỗ Tất Lợi), Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam, Danh lục cây thuốc ở Việt Nam, Lâm sản ngoài gỗ Việt Nam.
• Đối chiếu với các tiêu bản: Các tiêu bản lưu trữ rất cẩn thận ở Pari, Trung Quốc là cơ sở rất cao để đối chiếu và so sánh, đối chiếu với hình ảnh tiêu bản để xác định chi tiết và phân bố.
  

(Đối chiếu với tiêu bản để phát hiện ra đây là khôi tía giả)

Phương pháp nhận diện bằng cảm quan.

• Đánh giá hình thức, mùi, vị, cấu trúc của dược liệu.
• Tiến hành bằng cách: quan sát, sờ, ngưởi, bẻ, bấm, nếm, thử nước - lửa.
• Các đặc điểm quan trọng: Hình dạng, kích thước, màu sắc, mùi, vị mặt cắt của dược liệu.
• Chú ý các đặc điểm đặc trưng của từng dược liệu.
• Một số dược liệu có sự tương quan giữa đặc điểm đặc trưng và chất lượng dược liệu: Hoàng Bá, Hà thủ ô đỏ, Thương truật ...

Phương pháp này khó phân biệt các loại dược liệu có nguồn gốc gần nhau, cùng chi ví dụ: Sài hồ (Bupleurum), Táo nhân (Ziziphus), Hoàng liên (Coptis), Đại hoàng (Rheum), Kim ngân (Lonicera)...

Nhận diện và phân biệt một số cây thuốc nam dễ nhầm lẫn.

Trên thực tế có rất nhiều cây thảo mộc, thảo dược có nhận dạng gần giống nhau, khó phân biệt  mặc dù chúng có thể có thành phần dược tính và tác dụng dược lý hoàn toàn khác nhau, thậm trí không liên quan đến nhau, sau đây là 1 số ví dụ và cách phân biệt:

Bạch hoa xà thiệt thảo (Cây lưỡi rắn trắng) và Xà thiệt thảo (Cây lưỡi rắn).

Bạch hoa xà thiệt thảo và cây xà thiệt thảo là 2 vị thuốc khác nhau với công dụng dược lý khác nhau nhưng nhìn bên ngoài gần như giống nhau nếu không quan sát kỹ sẽ gây nhầm lẫn:

- Cây lưỡi rắn trắng: có thân tròn, hoa mọc đơn trực tiếp từ nách là ra, Lá mọc đối không có 2 lá chét.

- Cây lưỡi rắn: thân gần tròn có 4 góc hơi bo vuông, hoa mọc thành chùm không mọc trực tiếp từ nách lá, lá mọc đối và có 2 lá chét.

Cây cỏ sữa lá nhỏ và cây cỏ sữa nằm

Cây cỏ sữa lá nhỏ dùng để chữa bệnh: Điều trị ung thư, đau nửa đầu, mụn cóc ký sinh trùng đường ruột, khối u...

Cây cỏ sữa nằm: Chữa cam tích, ho do cảm mạo, ho ra máu, đái ra máu, ỉa chảy, lỵ, amip ....

Cỏ sữa là nhỏ và cỏ sữa nằm là 2 loại cây với công dụng dược lý khác nhau nhưng nhìn rất giống nhau, các bạn căn cứ theo đặc điểm sau để phần biệt:

- Cây cỏ sữa lá nhỏ: Thân hơi tía, quả có lớp lông mịn phủ kín.

- Cây cỏ sữa nằm: Thân tía đỏ, quả có lông phủ lỗ chỗ không đều

Cây nhân trần và cây bồ bồ:

Nhân trần là 1 vị thuốc nhưng hiện nay trên thị trường nó bị làm giả rất nhiều bằng cách xử dụng cây bồ bồ để thay thế, căn cứ vào đặc điểm sau để nhận diện 2 loại cây này:

- Cây nhân trần: có hoa đơn và to mọc ở kẽ lá, thân có lông trắng mịn bao phủ.

- Cây bồ bồ hoa: mọc dạng đóa ở đầu cành dạng như hoa cúc, thân trắn hoặc ít lông.

Cây tía tô và cây màn màn trĩn

Tía tô là cây thảo mộc rất quen thuộc trong các bữa ăn của người Việt, cây tía tô và cây màn màn trĩn có thể nhận biết bằng mắt thường, nhưng hạt tía tô và hạt màn màn trĩn rất khó phân biệt vì vậy người ta thường trộn lẫn hạt màn màn vào hạt tía tô. Để phân biệt các bạn căn cứ vào điểm sau:

Hạt tía tô có vân mắt lưới trên bề mặt, hạt màn màn trĩ có dạng xoáy hình ốc các khía dãnh ngang từ tâm xoáy ra.

Hà thủ ô đỏ và Củ Trâu

Củ hà thủ ô là một vị thuốc quý nhưng nó thường bị giả, đánh tráo bởi một loại củ khác gần giống gọi là củ Trâu, các bạn căn cứ những điểm dưới đây để không bị nhầm lẫn:

- Củ hà thủ ô:  có 1 lõi ở giữa chạy dọc củ, trên bề mặt cắt có những đốm trắng còn lại là phần củ nạc.

- Củ trâu: không có lõi mà có nhiều xơ trắng chạy dọc thân củ quan sát mặt cắt ta có thể thấy.

Hạt ý dĩ và hạt cây cao lương.

Đây là loại hạt chúng ta gặp rất nhiều trong thang thuốc bổ, nhưng đó có phải là hạt ý dĩ thật không? Gần như 80% là không phải mà chúng được thay thế bởi 1 loạt hạt là hạt cây cao lương. Sau đây là trực quan phân biệt:

- Ý dĩ: Vỏ mỏng, bóp nhẹ ra hạt, hạt có dãnh nâu từ rốn đến đỉnh.

- Cao lương: Vỏ rất cứng k bóp được bằng tay chỉ lõm ở rốn.

Sâm cau và cây Bồng Bồng (giả sâm cau).

Sâm cau cũng là một loại dược liệu bị đánh tráo rất nhiều bởi củ cây bồng bồng, 2 loại cây này có hình dạng lá và củ rất giống nhau nên rất dễ nhầm lẫn. Tuy nhiên bạn có thể căn cứ theo những đặc điểm nhận dạng sau để phân biệt:

(Cây và củ sâm cau)

- Sâm cau: không có thân lá mọc từ gốc, củ màu đen thui xấu hoắc.

- Bồng bồng: Có thân, lá mọc từ thân, củ đỏ rất đẹp và bắt mắt.

(Cây và củ bồng bồng)

Đến nhà ai mang bình rượu sâm cau ra thết đãi, bạn hãy để ý xem đó là thật hay giả nhé!

Cây chó đẻ thân xanh (diệp hạ châu đắng) và cây chó đẻ răng cưa.

Cả 2 loại cây này đều là cây thuốc tuy nhiên công dụng có khác nhau nên các bạn cần phân biệt để tránh nhầm lẫn: 

- Diệp hạ châu đắng: hạt có khía dọc, lá mịn.

- Chó để răng cưa: hạt có khía ngang, mép lá có gân.

Nhận diện theo đặc điểm sinh trưởng, địa lý, nguồn gốc

Ngoài các phương pháp nhận diện thảo mộc kể trên, các bạn cũng cần lưu ý về đặc điểm sinh trưởng, phân bố, nguồn gốc để có thể xác định được thật giả, VD:

- Cây đinh lăng: Là cây thảo dược có nguồn gốc từ các đảo Indonesia, Malaysia ... do đó không mọc tự nhiên ở Việt Nam, hầu hết cây đinh lăng các bạn gặp là trong vườn nhà không có mọc trong rừng. Nếu bạn đi đâu đó có gặp bán ở dọc đường ghi biển "đinh lăng rừng", củ to dài mập mạp thì đừng có mua vì đinh lăng không mọc hoang trong rừng củ đanh nhỏ mà đó là cây Bổ béo trắng giả đinh lăng.

(Đây là hình ảnh 1 sạp thuốc nam, chụp thực tế ở Sapa)

- Củ ba kích: Vị thuốc rất nổi tiếng nhiều người biết nhưng cũng bị nhái giả rất nhiều. Cây ba kích chỉ phù hợp sinh trưởng ở địa hình bán sơn địa, đồi thấp trung du độ cao trung bình khoảng 300m so với mặt nước biển, không thích hợp với địa hình núi cao. Do vậy, nếu bạn đi du lịch, đi chơi ở những vùng núi cao mà bán ba kích như đặc sản địa phương thì hãy cẩn thận tránh mua phải hàng giả.

Một số cái sai từ việc nhận diện cây thuốc:

1. "Gặp thầy gặp thuốc":  thực tế cùng 1 bài thuốc nhưng thầy này chữa khỏi thầy khác chữa không khỏi, vấn đề là do nhận dạng cây thuốc sai nên chữa không khỏi bệnh, thầy nhận diện đúng thì chữa khỏi.
2. Không chữa bệnh này thì chữa được bệnh khác: Nhiều người không chắc chắn về cây thuốc nhưng do có tính tương đồng nên cứ sử dụng không bổ cái này thì bổ cái khác. Đó là quan điểm rất sai, nếu không chắc chắn các bạn có thể gửi mẫu đến Viện nghiên cứu ĐH Dược để xác định chính xác.
3. Sai từ lúc học: Nhiều thầy lang, thầy thuốc đông y do nhận diện sai ngay từ lúc đầu nên đã quen dẫn đến sai thành đúng đúng thành sai.
4. Ngoài còn rất nhiều quan niện không đúng như: Nếp tốt hơn tẻ, thuốc Nam tốt hơn thuốc Bắc ...

Cảm ơn các bạn đã quan tâm, mong nhận được sự đóng góp quý báu của các bạn độc giả!

Thảo Mộc Xanh.